جمعیت ایران نیز در آستانه سرشماری ۱۳۸۵ به «پنجره جمعیتی» (هدیۀ جمعیتی) یعنی بهترین ساختار سنی برای برنامه‌ریزی توسعه وارد شد. بر اساس سرشماری سال ۸۵، نسبت جمعیت زیر ۱۵سال (جمعیت وابسته) به حدود ۲۵ درصد از کل جمعیت کاهش یافت و جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سالۀ کشور یعنی جمعیت در سن فعالیت به حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از کل جمعیت رسید (صادقی، ١٣٩١) و این پنجرۀ جمعیتی، هدیه و فرصتی استثنایی برای رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی بوده است. فرصتی که حدود «چهار دهه» باز است و در حدود سال ۱۴۲۵ بسته خواهد شد (میرزایی و کرد زنگنه، ١٣٩٠ : ٢٣). مطابق پیش‌بینی‌های سناریوی حد وسط بخش جمعیت سازمان ملل متحد (۲۰۱۲) این پنجره تنها به مدت تقریباً چهار دهه و تا حدود دوره‌ ۱۴۳۰-۱۴۲۵ باز خواهد بود. پس‌ از آن و با افزایش جمعیت ۶۵ ساله و بالاتر به‌تدریج از سهم نسبی جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی کاسته خواهد شد. این وضعیت ناشی از افزایش سهم نسبی جمعیت سالخورده در کل جمعیت کشور است.

گذار ساختار سنی و پنجره جمعیتی بستری برای رشد و توسعه اقتصادی کشور محسوب می‌شود؛ در طول دوره‌ای که پنجره فرصت گشوده می‌شود آثار زیر را می‌توان مشاهده کرد: ١- هزینه‌های عمومی که در برنامه‌های اجتماعی نظیر آموزش و بهداشت صورت گرفته بود به سمت سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و زیرساخت‌ها هدایت می‌شود؛ ٢- در سطح خرد نیز خانواده‌ها می‌توانند هزینه‌های جاری را به سمت پس‌انداز و ارتقای استانداردهای زندگی جهت دهند. ٣- افزایش تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه: افزایش درصد جمعیت در سن کار نسبت به‌کل جمعیت موجب افزایش تولید ناخالص داخلی می‌شود- به‌ عبارت‌ دیگر افزایش تعداد تولیدکنندگان (جمعیت در سن کار) نسبت به تعداد مصرف‌کنندگان (جمعیت کودکان و نوجوانان و سالمندان) به‌طور طبیعی افزایش تولید سرانه را به دنبال دارد (بلوم،۲۰۰۱).

به‌طورکلی شرایط ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی عبارت‌اند از: افزایش عرضه نیروی کار، افزایش مشارکت زنان، کاهش نسبت‌های وابستگی (بار تکفل)، تعامل تغییرات ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی اقتصادی تولید و مصرف، افزایش قدرت پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری، بهبود و توسعه سرمایه انسانی، افزایش کیفیت جمعیت و ...، فرصت و پتانسیل‌های زیادی برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند (صادقی،١٣٩١). گفتیم که علاوه بر نیروی تولیدی گسترده، بازار مصرف وسیع نیز وجود دارد؛ جوانی جمعیت علاوه بر اینکه نیروی کار کافی برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند، بازاری وسیع در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهد چراکه نیروی جوان بیشتر مصرف می‌کند و نیاز به کالاهای اساسی برای شروع زندگی مشترک و ادامه آن دارد؛ بنابراین دو فاکتور اصلی یعنی نیروی کار تولیدی کننده و وجود بازار وسیع برای فروش کالاهای تولیدشده، هر دو درآن‌واحد در ساختار سنی جمعیتی ایران حضور دارند.

اما طی سال‌های گذشته، به‌جای این مباحث در فضای سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری در ایران، ویژگی‌های مختلف جمعیت فراموش شد و فقط بر باروری برای آینده توجه کردند و در مورد اینکه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد جمعیت موجود چه نوع برنامه‌ریزی باید کنیم، هیچ توجهی نشد. بنابراین هیچ برنامه‌ریزی هرم سنی منسجمی در دستگاه دولت و نهادهای مربوطه به وجود نیامد. پیامد این عدم توجه به ساختار سنی، جنسی، فضایی و ... جمعیت ایران بوده است. بنابراین برنامه‌ریزی کلان کشور باید به‌گونه‌ای می‌بود که طی دو دهه آینده که پنجره جمعیتی تا حدی بسته می‌شود، از حداکثر این توان بالقوه (هدیه جمعیتی) استفاده کند و آن را به فرصت تبدیل کند و از تهدیدات آن بکاهد. پنجره جمعیتی زمانی فرصت محسوب می‌شود که کشور نیاز به نیروی کار داشته باشد اما شواهد نشان داد که با رکود تورمی که چندین سال است ادامه دارد، فرصت اشتغال محدود است و به همین دلیل نیز پنجره باز شده است تا نیروی انسانی به خارج از کشور مهاجرت کند؛ به نظر می‌رسد که با توجه به وضع اشتغال، این پنجره جمعیتی فرصت نیست و می‌تواند تهدید جمعیتی باشد.

آمارها نشان می‌دهد که ایران یکی از جوان‌ترین ساختارهای جمعیتی دنیا را دارد. هرم سنی در ۱۳۹۵ نشان می‌دهد که متولدین دهه ۶۰، بیش از هر ساختار سنی در طول تاریخ ایران است. متولدین دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ که بسیاری از آن‌ها تحصیل‌کرده و البته بیکار هستند و اکنون خواهان شغل و مسکن و منزلت اجتماعی‌اند. جمعیت دهه شصت در دهه نود به زمان اشتغالشان رسیده‌اند. اما در حال حاضر، بیکاری گریبان گیر میلیون‌ها نفر از جمعیت در سن اشتغال کشور است که طبق بسیاری از آن‌ها فارغ‌التحصیلان هستند. اما فقط جمعیت دهه ۶۰ نیستند که با مسائل عدیده‌ای مانند بیکاری و درآمد ناکافی و مسکن ازدواج مواجه‌اند. جوانان دهه ۷۰ نیز را باید به این مسئله افزود.

نتیجه‌گیری

کاهش بی‌سابقه‌ باروری و ثبات نسبی سطح مرگ‌ومیر سبب شده تا نسبت کم‌سالان در جمعیت تقلیل یابد و به خاطر پایین ‌بودن نسبی سهم کهن‌سالان، سهم جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی در مقیاس بی‌سابقه‌ای افزایش یابد، به‌طوری‌که ۹/۷۰ درصد جمعیت را در دهۀ ۱۳۹۰ به خود اختصاص داده است. این امر سبب شده تا جمعیت ایران در دوره‌ای قرار گیرد که از آن با عنوان پنجره‌ جمعیتی یاد می‌شود که از نظر امکان رشد و توسعه‌ اقتصادی فرصتی طلایی است. کشورهای آسیای جنوب شرقی از این فرصت استفاده کردند و رشد اقتصادی بالا را به دست آورده‌اند. باید توجّه کرد که این پنجره برای همیشه باز نخواهد ماند و پس از مدّت کوتاهی بسته خواهد شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این پنجره برای ایران در حدود سال ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۰ بسته می‌شود.

درواقع اگرچه ساختار سنی امروز کشور از پتانسیل بالایی برخوردار است ولی این امر لزوماً به توسعه‌ اقتصادی منجر نخواهد شد بلکه وابسته به سیاست‌هایی است که دولت به مرحله‌ اجرا درمی‌آورد. بنابراین، دولت بایستی با تدوین سیاست‌هایی مناسب بیشترین بهره‌برداری را از فرصت به‌دست‌آمده ببرد و سیاست‌های خود را همسو با تغییرات ایجادشده در ساختار سنی جمعیت تغییر دهد. جمعیت جوان ایران اکنون می‌تواند در صورت برنامه‌ریزی مناسب و بهبود فضای کسب‌وکار و ...، نقشی مهم در توسعه کشور داشته باشد. اگر از این فرصت بهره‌گیری شود، می‌توان برای بخشی از جمعیت که در ٣٠-٤٠ سال آینده به مرحله پیری می‌رسند نیز آینده‌نگری کرد. اما این قصه روی دیگری هم دارد؛ همین جمعیت جوان اگر برنامه‌ریزی صحیحی برای به کاری گیری آن‌ها در توسعه وجود نداشته باشد و بیکاری افزایش داشته باشد، می‌تواند علاوه بر مسائل و مشکلات فرهنگی و اجتماعی و روانی، تهدیدی بر نظام سیاسی به بار آورد. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که جمعیت جوان، به دلیل نیروی جوانی و بالا بودن مطالبات آن‌ها، اگر مکانیسم‌هایی برای به‌کارگیری آن‌ها در نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وجود نداشته باشد، تهدیدی سیاسی خواهند بود.

عدم استفاده درست از فرصت پنجره جمعیتی یعنی: افزایش بیکاری، اشتغال ناقص، اعتراضات اجتماعی و سیاسی، افول سرمایه‌ انسانی و اجتماعی، کاهش منابع تأمین اجتماعی و نهایتاً تبدیل سالمندی به تهدید؛ از سال ۱۴۰۵ به بعد کشور ایران وارد مرحله‌ اوّل سالخوردگی جمعیت می‌شود: یعنی ۷ درصد جمعیت کشور سالمند می‌شوند و سنّشان از ۶۵ سال به بالا خواهد بود که در حال حاضر سهم این جمعیت ۵ درصد است. اما جمعیت سالخورده‌ آینده را جوانان امروز تشکیل خواهند داد. بنابراین برای داشتن یک جمعیت سالخورده‌ دارای رفاه نسبی، می‌بایست نیازهای جوانان امروز از قبیل، اشتغال، مسکن، ازدواج و بهره‌مندی از تسهیلات رفاهی را فراهم کرد. در این صورت می‌توانیم به آینده‌ای مناسب برای جمعیت کشور امیدوار باشیم. اگر برای نسل جوان و در سن کار امروز اشتغال کامل ایجاد شود، در آینده سالمندان توانایی خواهیم داشت.

منابع

• مهرگان، نادر و روح‌الله رضایی (١٣٨٨). اثر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی. فصل‌نامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، سال ١٣ شماره ٣٩. ص ١٤٦-١٣٧.
• صادقی، رسول (١٣٩١) تغییرات ساختار سنی و ظهور پنجره‌ی جمعیتی در ایران: پیامدهای اقتصادی و الزامات سیاستی. مجله مطالعات راهبردی زنان، شماره ٥٥.
• میرزایی محمد، جعفرکرد زنگنه (١٣٩٠) گزارش جمعیت و نیروی انسانی. در گزارش وضعیت اجتماعی ایران از سال١٣٨٠ تا ١٣٨٨. تهران: مؤسسه رحمان.