اینها بخشی از گفته‌های خلیل کمربیگی، دکترای جامعه‌شناسی در گفت‌وگو با آتیه‌ آنلاین است. در گفت‌وگو با این دکترای جامعه‌شناسی ضمن بررسی ویژگی و نیازهای نوجوان امروزی، دغدغه‌ها و چالش‌های پیش‌روی آنها را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

- نوجوانان امروز دارای چه ویژگی‌ها و نیازهایی هستندکه آنها را از نسل‌های گذشته متمایز می‌کند؟

خوب یا بد نوجوان امروز جامعه ایرانی با پدیده انباشتگی نیازهای برآورده نشده مواجه است. نیازها و تقاضاهایی که انباشته‌شده و بی‌پاسخ مانده‌اند. امروز او برای مرتفع‌کردن نیازها و تحقق خواسته‌های خود به پاخاسته و به نوعی پرچم‌دار این نیازها شده و بسیاری از اعضای نسل‌های پیشین و خانواده‌ها نیز پشت سر او حرکت می‌کنند. به عبارتی خانواده‌ها از پرچم‌داری او در راستای تحقق خواسته و نیازها حمایت می‌کنند. اگر نسل‌های پیشین به دلایلی، یکسری خواسته و نیازها داشتند و می‌خواستند از راه خواهش، تمنا، دست به سینه‌گی و ریش سفیدی برآورده شوند و حتی اگر زمامداران نیازهایشان را برآورده نمی‌کردند بیشترین واکنش آنها سکوت و مدارا بود اما این نسل طالب ارزش‌هایی است که نمی‌خواهد از آنها غفلت شود. آنها یک سبک زندگی آرام و بی‌اضطراب می‌خواهند و بسیاری از ارزش‌ها را حق خود می‌دانند و می‌خواهند با صدای بلند مطالبات خود را فریاد بزنند. اگر مدیران و مسئولان به آنها بی‌توجهی کنند ساکت نمی‌نشینند و در احقاق حق خود نیز پافشاری می‌کنند. نوجوان امروزی مانند گذشتگان از تغییر نمی‌هراسد. او زیاد در قید و بند آن نیست که فلان هنجار و فرد نباید تغییر پیدا کند. نمی‌خواهم درست یا غلط بودن، خوب و بدبودن اینها را قضاوت کنم و هیچ داوری در این زمینه ندارم. در خصوص تحقق یا عدم‌تحقق آنها صحبت کنم و اگر هست یا نیست پیامد مثبت یا منفی آن چیست. بحثم ویژگی‌های نوجوان امروز ایرانی است که درست یا غلط دارای آنهاست.

واقعیت این است که من معتقد نیستم ارزش‌های این نسل با نسل‌های گذشته در تضاد باشد. خیلی از هنجارها و ارزش‌هایی که این نسل دارند با ارزش‌ها و هنجارهای نسل گذشته اشتراک دارد بنابراین ما نمی‌توانیم از تضاد کامل بین این نسل با گذشته سخن بگوییم. به ویژه پژوهش‌هایی که در ایران صورت گرفته از تفاوت نسلی یا شکاف نسلی سخن آن هم در برخی از ارزش‌ها به عنوان مثال در ارزش‌های سیاسی یا در ارزش‌های اجتماعی یا سبک زندگی بین این نسل با نسل‌های پیشین تفاوت یا شکاف وجود دارد می‌گویند اما در برخی از ارزش‌های حتی این شکاف نسلی دیده نمی‌شود. چیزی که این نسل را از نسل‌های پیش از خود متمایز می‌کند تجربه زیسته و اندیشیده او در عصر دیجیتال است. نوجوان امروز فرزند شبکه‌های اجتماعی مجازی است. لذا می‌بینید از لحاظ صراحت، شجاعت و کنشگری فعال کاملاً با نسل‌های پیش از خودش متفات دارد. زیاد اهل تعارف و خواهش و در قید و بند هیس و نگو و نکن و امثال این مسایل نیست و آزادانه نظرات خود را مطرح می‌کند، همچنین از لحاظ ایدئولوژی نیز با نسل‌های گذشته خود متفاوت است. نسل‌های پیش از او اگرچه دغدغه ایدئولوژی داشتند ظواهر نشان می‌دهد که این نسل دغدغه ایدئولوژی ندارد و راحت‌تر با مسایل برخورد می‌کند. من معتقدم که از لحاظ ارزشی، هنجاری و نگرشی بین این نسل با نسل‌های پیش از خودش تفاوت و شکاف وجود دارد اما تضاد کاملی بین آنها دیده نمی‌شود.

- فاصله ایجاد شده بین نوجوان امروزی با نسل گذشته ناشی از چه عوامل و شرایطی است؟

شاید یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر ایجاد این فاصله حاکمیت رسانه‌ها و شبکه‌های دیجیتال مجازی است که یکسری ارزش‌ها و هنجارهای جدید را با خود همراه کرده‌اند. البته نسل‌های پیشین (درست یا نادرست نسل Y) نیز با عناصری از دنیای رسانه مواجه بودند اما مانند امروزی‌ها دسترسی مداوم و آزادانه‌ای به شبکه‌های اجتماعی مجازی نداشت. امروزه می‌بینیم بخش اعظمی از عناصر هویتی این نسل متأثر از همین رسانه‌هاست. عامل دیگر موثر بر ایجاد شکاف، گرایش این نسل به سلبریتی‌هاست. اگرچه باز نوجوان امروزی عهد و اخوتی با هیچ کسی نبسته است و اگر هم سلبریتی محبوبش با خواسته‌ها و نیازهای آنها مخالف و خلاف آنها صحبت و یا رفتار کند با مقاومت و طردشان مواجه می‌شود. در کل نسل نوجوان امروزی فاقد یک مرجعیت فکری خاص است. کسی هم نمی‌تواند ادعای ریاست بر آنها را داشته‌باشد که مرجع فکری نسل نوجوان امروزی هستم. تغییرات جمعیت عامل موثر دیگر بر شکاف و تفاوت نسلی است. نوجوانان امروز یا تک‌فرزند خانواده و یا حداکثر دارای یک برادر یا خواهر هستند. همین تغییر در بعد خانوار عامل موثری در تغییرات جدیدی شده است. یکی دیگر از عوامل، ارتباط‌گیری نوجوان امروزی باافراد، نهادها و ارزش‌هایی که در جهان وجود دارد هست و همین عامل باعث شده که مفهوم انسان و شهروند جهانی برای نسل نوجوان امروز خیلی‌مهم باشد.

آیا نیازها و خواسته‌های نوجوانان مناطق کم برخوردار با برخوردار فرق می‌کند یا خیر؟

هرچند با اطمینان یا قوت بالا نمی‌توانیم تأثیر جغرافیا یا مکان را نادیده بگیریم اما معتقدم این تأثیر مانند گذشته نیست. آن میزان سهم عامل جغرافیا بر ساختن ارزش‌ها و ساختارها در گذشته، خیلی کاسته‌شده است. امروز در نزد نوجوانان امروزی بیشتر از هویت جهانی سخن گفته می‌شود. رسانه‌های دیجیتال توانسته‌اند که شکاف بین مناطق را تا حدودی پر کنند. امروز بسیاری از نیازها، خواسته و ارزش‌های نوجوانان رنگ و بوی جهانی دارد. امروز بیشتر شاید تفاوت‌ها در برآورده‌شدن و یا نشدن تقاضاها قابل‌لمس است. مثلاً نوجوانی که در شهر ایلام زندگی می‌کند با فقر امکانات و تکنولوژی‌های جدید مواجه باشد. این استان فاقد شاخص‌های زیربنایی مانند آزادراه، ریلی و حتی قطار است. حتی به لحاظ زیرساخت‌های فرهنگی و هنری در رنج و محرومیت است. حتی سینما در مرکز استان و یا یک صندلی استاندارد سینما در این استان وجود ندارد. بنابراین نوجوانان و جوانان چنین مناطق و استان‌های کم‌برخورداری در شرایط خاص اغلب مطالبات خود را رساتر و محکم‌تر مطرح می‌کنند. حتی گاه چنان رنج تقاضاهای بی‌پاسخ و انباشته‌شده طغیانی سرباز می‌کنند و در نهایت خشونت‌هایی رخ می‌دهد که انتظار آن‌ها نمی‌رود. اینکه معتقد هستم تفاوت در برآورده‌شدن یا نشدن است والا از لحاظ نیازها، ارزش‌ها و هنجارها با مناطق برخوردار بسیاری از آنها مشترک است.

- جهت‌دهی درست به نوجوانان در شهرهای کم‌برخوردار و برخوردار نیازمند چه شرایط، بستر و لوازمی است؟

من معتقد نیستم تصویری که رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی مجازی منعکس می‌کنند تصویری کاملا درست است. اما باید بپذیریم یکسری از هنجارها و ارزش‌ها از سوی رسانه‌های متعدد منتشر می‌شود و نوجوان امروزی در برابر این امواج قرار دارد. اگر قرار است به خواسته‌ها و مطالبات جهت‌دهی و برآورده شود از این مطالبات، ارزش‌ها و هنجارها فهم درستی شکل گیرد. اگر این فهم صورت نگیرد به نظرم مسأله همچنان پابرجا می‌ماند. بعد از فهم و شناخت درست از مطالبات، آنگاه نوبت به پاسخگویی درست است. یعنی اگر بنا بر پاسخگویی درستی باشد باید یک سازماندهی مجدد از نهادها و سازمان‌ها صورت گیرد. این سازماندهی مجدد باید متناسب با نیازها و خواسته‌های نوجوانان امروزی باشد. به لحاظ بعد تربیتی- آموزشی و سیاستگذاری‌های فرهنگی و همچنین قانونگذاری باید ارزش‌ها، هنجارها و مطالبات نسل امروز در این تغییرات مدنظر قرار گیرد. اگر در خصوص موضوع یا موقعیتی خاص نیاز به گفت‌وگو هست باید این کار صادقانه و در شرایط برابر انجام شود. در غیر این صورت، اگر مسئولان و مدیران جامعه مطالبات نوجوانان امروزی را به رسمیت نشناسند و با احترام با آنها سخن نگویند و فرض کنیم رویکردی بی‌اعتنایی در پیش بگیرند و خود را به نشنیدن بزنند طبیعتاً به نظر می‌رسد نوجوانان نیز آنها را به رسمیت نخواهندشناخت و این کشمکش همچنان تداوم خواهد داشت.

گفت‌وگو: مهین داوری