آخرین آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی کشور در پایان سال ۱۴۰۱ در حوزه تلفن همراه نشان می‌دهد بیش از ۱۴۸ میلیون نفر، مشترک تلفن همراه هستند و ضریب‌نفوذ استفاده از تلفن همراه در کشور را به ۱۷۶درصد رسانده‌اند. شایان ذکر است که تعداد کاربران تلفن همراه نسبت به سال گذشته (۱۴۰۰) هشت میلیون نفر افزایش یافته است. نتایج پیمایش رفتارهای مصرفی در سال ۱۳۹۶ کودکان ۳ تا ۵ سال در کشور نشان می‌دهد که حدود ۶۶ درصد از جمعیت مورد مطالعه در این پیمایش از وسایل الکترونیکی مثل تلفن همراه و تبلت استفاده می‌کنند. در گروه مصرف‌کنندگان، ۲۷ درصد وسیله برای خود کودک است و ۶۶ درصد از آن پدر و مادر و ۷ درصد برای خواهر و برادر بوده است. بر اساس مطالعات انجام‌شده، چهار درصد کودکان از شش ماهگی و ۱۴ درصد از یک‌سالگی با این ابزارها آشنا شده و از آن‌ها استفاده می‌کنند. بیشترین تعداد کودکان شامل ۳۰ درصد آن‌ها از دو سالگی، ۲۸ درصد از سه سالگی و ۲۰ درصد از چهار سالگی استفاده از این ابزارها را آغاز کرده‌اند.
درباره استفاده کودکان از تلفن همراه و نقش والدین در مدیریت و نظارت بر رفتار فرزندان‌شان و مضرات احتمالی استفاده بیش از حد از تلفن همراه با فاطمه‌السادات کیا، روانشناس و مددکار بیمارستان تأمین‌اجتماعی شفای سمنان گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
از نظر سنی، دوران کودکی در چه بازه سنی‌ای قرار می‌گیرد. عده‌ای معتقدند افراد زیر شش سال کودک هستند و برخی این سن را ۹ سال پیش‌بینی کرده‌اند، نظر شما چیست؟
سازمان بهداشت جهانی افراد کمتر از ۱۹ سال را به عنوان کودک در نظر گرفته و دوران کودکی را به سه گروه سنی اولیه ۲ تا ۶ سال، ثانویه ۶ تا ۱۲ و کودکی آخر ۱۲ تا ۱۸ تقسیم‌بندی کرده است. طبق دیدگاه «پاپالیا» (نویسنده کتاب مشهور روانشناسی رشد و تحول انسان) مراحل کودکی، شامل پیش‌تولد، نوزادی و نوپایی است که از بدو تولد تا یک سالگی را دربرمی‌گیرد. او مراحل کودکی را به سه گروه تقسیم‌بندی کرده است. کودکی اولیه ۳ تا ۶ سال، کودکی میانه ۶ تا ۱۲ سال و مرحله نوجوانی. در روانشناسی رشد این تقسیم‌بندی به نظریه پاپالیا نزدیک است و عملاً مراحل رشد کودک از نوزادی که از بدو تولد تا یک‌سالگی را شامل می‌شود، کودکی اولیه ۲ تا ۳ سالگی، کودکی میانه بین ۷-۴ سالگی و کودکی آخر که بین ۱۲-۸ مطرح شده است. از نظر روانشناسی رشد عملاً بین ۳-۲ سالگی تا ۱۲ سالگی را سن کودکی تلقی می‌کنند.
با توسعه استفاده از تلفن همراه در جامعه ایران، بسیاری از والدین، گوشی خود را برای استفاده شخصی در اختیار فرزندان‌شان قرار می‌دهند. این موضوع چه آسیب‌هایی را در کودکان ایجاد خواهد کرد؟
تلفن همراه از تأثیرگذارترین فناوری‌های امروزه است که جدای از آسیب‌های زیستی، آسیب‌های فراوان روانشناختی را در پی دارد. اختلال در یادگیری، وابستگی و اعتیاد، بروز مشکلات خواب در کودکان، افزایش وزن و چاقی، آسیب به چشم، کاهش خلاقیت و هوش هیجانی کودک، افت تحصیلی، شکل‌گیری الگوهای نامناسب رفتاری، ایجاد احساسات ناسالم و کاهش تعاملات اجتماعی از شایع‌ترین آسیب‌های روانشناختی تلفن همراه به شمار می‌رود.
بسیاری از کودکان در برابر عدم تحویل تلفن همراه توسط والدین به رفتارهایی همچون فریادزدن و گریه‌کردن روی می‌آورند. والدین باید چگونه این رفتار کودکان را کنترل کنند؟
اگر سبک فرزندپروری به صورت صحیح انجام نشود والدین نمی‌توانند برای کودکان در استفاده از تبلت و گوشی قانون بگذارند. والدین سهل‌گیر که هر آنچه کودک طلب می‌کند را بدون در نظر گرفتن قانون مشخصی در اختیارش قرار می‌دهند باعث می‌شوند کودک احساس کند که قوانین آن‌قدرها هم مهم نیستند و با غرزدن یا بدرفتاری در برابر درخواست والدین مقاومت می‌کنند. زمانی که والدین گوشی را از کودکان خود می‌گیرند باید پیشنهاد جایگزین بهتری به آن‌ها بدهند. مثلاً کتاب خواندن، قصه‌گویی، ماساژ و یا حتی انجام یک مدیتیشن کوتاه می‌تواند در پروسه گرفتن گوشی از کودک مؤثر واقع شود. همچنین والدین می‌بایست با طراحی برنامه‌های مختلف در طول روز برای فرزندان مانند انجام فعالیت‌های جسمانی یا بازی‌های فکری، محدود کردن زمان استفاده از صفحه نمایش و اختصاص وقت بیشتر برای بازی به علایق و نیازهای آنان توجه کنند. از طرفی زمانی که کودک گوشی را کنار گذاشت او را تشویق کنند. والدین باید الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشند. در خانه‌ای که همه سرگرمی اعضای خانواده استفاده از گوشی هوشمند است نباید انتظار داشت که کودک از گوشی استفاده نکند.
در مجموع، آیا تلفن همراه و استفاده از آن برای کودکان مضر است؟
تلفن‌های هوشمند، تبلت‌ها و رایانه‌ها می‌توانند ابزاری کاملاً مفید باشند. اساساً فناوری مضر نیست، بلکه نحوه استفاده از آن‌هاست که مشکل ایجاد می‌کند. یکی از بزرگ‌ترین معضلات خانواده‌های امروزی بی‌تحرکی و اعتیاد کودکان به گوشی‌های موبایل است. گوشی‌های هوشمند به دلیل داشتن قابلیت‌های فراوان و جذابیت‌های بصری برای استفاده‌کنندگان به‌ویژه کودکان وابستگی شدید ایجاد می‌کنند. این وسیله جایگزین نیازهای اولیه‌ای چون خواب، تغذیه، نیاز به هوای تازه، فعالیت بدنی، احساس تعلق و دریافتن معنای زندگی شده و نگرانی عمیق در والدین به‌وجود می‌آورد.
تلفن همراه چه استفاده‌های مفیدی برای کودکان دارد؟
حفظ ارتباط، دانلود نرم‌افزارهای آموزشی مفید، بهبود عملکرد فردی و برقراری تماس اضطراری از جمله استفاده‌های مفید تلفن همراه برای کودکان است. با بهره‌گیری درست از تلفن همراه برای کودکان می‌توان مهارت‌های ذهنی آنان را با مطالب آموزشی ارتقا داد.
فقدان سواد رسانه‌ای والدین یکی از دلایل کژکارکردی رسانه‌ای کودکان است. والدین باید در این حوزه چه آموزش‌هایی ببینند؟
اگر والدین سواد رسانه‌ای نداشته باشند بسیاری از آسیب‌های اجتماعی به وجود می‌آید، افزایش سواد رسانه‌ای والدین از ضروریات است. در دوران کرونا، وابستگی به فضای مجازی بیشتر شد و والدین با چالش‌های بسیاری مواجه شدند. بنابراین آن‌ها به آگاهی بیشتر و همچنین نظارت دقیق‌تر بر عملکرد فرزندان‌شان در فضای مجازی نیاز پیدا کردند. کودکانی که در سن پایین قرار دارند و بدون نظارت صحیح و دقیق والدین از فضای مجازی استفاده می‌کنند دچار خشم، نیازهای روحی، روانی و جسمی منفی، انزواطلبی، اعتماد به نفس پایین، تعاملات اجتماعی ضعیف و عدم قانون‌پذیری می‌شوند. پدر و مادرها می‌توانند برنامه‌هایی که متناسب با سن کودکان‌شان است را در اختیار فرزندان خود قرار داده و متناسب با استانداردهای روز دنیا و با توجه به سبک فرزندپروری قوانین و محدودیت‌هایی را برای استفاده از گوشی‌های هوشمند برای کودکان تعیین کنند.
همراهی و تعامل والدین با فرزندان خود بسیار حائز اهمیت است. این امر هم باعث نظارت صحیح بر محتوای برنامه‌های مورد استفاده کودکان می‌شود و هم ارتباط صمیمی بین آن‌ها ایجاد می‌کند. در نهایت اعتمادسازی بین والد و اولاد شکل می‌گیرد. آنچه بسیار اهمیت دارد موضوع تشویق به خلاقیت کودکان و تشخیص سلامت دیجیتال است. والدین باید به کودکان‌شان بیاموزند که چگونه از این دستگاه‌ها به شیوه سالم استفاده کنند. تفکر انتقادی را به فرزندان خود آموزش دهند. یعنی والد به کودکش بیاموزد که چگونه به صورت انتقادی به محتوای رسانه‌ها نگاه و آن را تحلیل کند. در واقع توانایی تشخیص به کودک را آموزش دهند و این امر مستلزم این است که والدین آگاهی داشته باشند. توجه والدین به الگوهای مناسب اهمیت زیادی دارد. آن‌ها باید به این نکته توجه داشته باشند که به عنوان یک والد، الگوی اول فرزندان خود هستند و فرزندان، رفتارهای آنان را تقلید می‌کنند. اگر والد عامل به ارزش‌های انسانی باشد کودک هم از این ارزش‌ها پیروی می‌کند.
چه برنامه‌هایی در تلفن همراه برای کودکان مناسب است؟
نرم‌افزارهایی که ترکیبی از فناوری و آموزش هستند در عین اینکه برای کودکان سرگرم‌کننده‌اند مفاهیم جدیدی هم به آنان آموزش می‌دهند. از جمله نرم‌افزارهای مفید برای کودکان، «ماهک؛ کتاب‌خانه صوتی و تصویری کودک» را می‌توان نام برد که مناسب رده سنی ۱۱ سال است. کتاب‌های تصویری آموزش فارسی به انگلیسی و فیلیمو مدرسه به نام (معلم خصوصی دلخواه) که برای پایه‌های اول تا نهم مناسب است. نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی درسی، واژه‌یاب‌ها و پازل‌ها هم از جمله برنامه‌هایی هستند که برای کودکان مناسب و سرگرم‌کننده‌اند.
و توصیه آخر؟
ایجاد پیوند و دلبستگی ایمن بین کودکان و والدین در کاهش اعتیاد آنان به گوشی همراه مؤثر است. بنابراین هر چقدر رابطه والد و فرزند، همراه با امنیت، صمیمیت، شادی، پذیرش و اعتماد باشد، میزان درگیری و آسیب در اینگونه خانواده‌ها کمتر است. والدین باید زمان بیشتری برای بازی با کودکان خود صرف کنند. انجام بازی‌های خلاقانه و ابتکاری و انجام فعالیت‌های فرهنگی، ورزشی باعث آرامش کودکان شده، توانمندی‌شان ارتقا می‌یابد و در کاهش اعتیاد آنان به گوشی همراه مؤثر است.
گفتگو از: اکرم خاکپور
نظر شما