۱۸ مهر ۱۴۰۱ - ۱۳:۳۰
کد خبر: 54264
کارآفرینان در تاریخ معاصر ایران ؛
حاج معین التجار بوشهری

در تاریخ معاصر ایران زنان و مردان کارآفرین زیادی وجود دارد که بدون پشتوانه دولتی و به صورت مستقل و خودجوش بر اساس شیوه‌های نوین و مناسبات جدید اقتصادی دست به تولید و کارآفرینی در حوزه‌های مختلف اقتصادی زدند. آنان متاثراز دانش جدید درمکاتب جدید اقتصادی راه پیشرفت ایران را در حوزه کارآفرینی و تولید می‌دانستند و بسیاری از دستاوردهای اقتصادی امروز ایران متاثر از تلاش این افراد است. دراین یادداشت قصد داریم حاج محمد بوشهری، که یکی از این مردان کارآفرین اواخر دوره قاجاریه است، را معرفی کنیم.

حاج محمّد بوشهری ملقب به معین¬التجار و مشهور به حاج محمّد رحیم دهدشتی در سال ۱۲۳۸ شمسی در بوشهر متولّد شد، پدرش حاج محمّد رحیم دهدشتی از تجارو اعیان بوشهر بود. وی از پدرش تجارت را آموخت و به اروپا رفت و درباره صادرات و واردات و کسب¬وکار آن¬جا مطالعه کرد. وی پس از ورود به بوشهر کار تجارتی خود را توسعه داد و در جنوب ایران مشهور شد. او توانست با استفاده از نفوذ خود امتیاز «کمپانی ناصری» را از ناصرالدین¬شاه بگیرد. طبق این امتیازنامه؛ معین‌التجار باید یک اسکله، یک کاروانسرا و «دکاکین به قدر ضرورت» بسازد. همچنین کمپانی ناصری «مستلزم» بود یک «خط¬آهن به همراه تراموای هم بکشد»، تا کالاهای داخله و خارجه زودتر به مقصد برسد. بنابراین کمپانی ناصری در ساحل چپ کارون در نزدیکی اهواز، خط¬ آهنی‌ به‌ طول‌ سه کیلومتر کشید که‌ کالاها را به‌¬ وسیله تراموای‌ اسبی‌ به‌ شوشتر حمل‌ می‌کرد. از «بندر ناصری تا بندر شوشتر»، امتیازِ آمد وشد کشتی‌ها در جهت «حمل و نقل مال‌التجاره داخله و خارجه» به حاجی واگذار شد. یکی از کشتی‌های کمپانی به نام ناصری در قسمت جنوبی کارون و کشتی سوزا هم در قسمت شمالی کارون در رفت¬وآمد بودند. از همان زمان، قسمت شمالی شهر اهواز به «ناصری» معروف شد. با ورود کشتی‌های کمپانی برادران لینچ به کارون، دادوستد خارجی رونق یافت و طبق امتیازنامة کمپانی ناصری؛ معین‌التجار، بازار و کاروانسرایی در این منطقه بنا ساخت و بازرگانی را در قسمت شمالی کارون برعهده گرفت. به این ترتیب بازرگانی دریایی باعث شکل‌گیری این کاروانسرا شد. او با کشیدن خط ¬آهن از کنار رودخانه تا محل مسجد سرسچه (مسجد آیت‌الله شفیعی کنونی) باعث شد بارهایی که از محمره (خرمشهر) به ¬وسیله کشتی به ناصری وارد می‌شد، تخلیه شود. پس از آن، از طریق طرح دوستی با امین¬السلطان صدراعظم (در دوره مظفرالدین¬شاه) منطقه ممسنی را در فارس از دولت خریداری کرد. همین مسأله بعدها سبب کشمکش فراوان بین او و گروه¬های ذی¬نفوذ محلی شد.
پس از این، معین¬التجار امتیاز فروش خاک سرخ جزیره هرمز را در سال ۱۲۷۹ شمسی با تأمین بخشی از هزینه سفر مظفرالدین¬شاه به اروپا تجدید نمود. در همین سفر، وی منصب سرتیپی و سالیانه هزار تومان حقوق دریافت کرد. همچنین املاک زیادی در خرمشهر و اهواز خریداری کرد و منطقه میناب نیز جزء تیول معین¬التجار بود.
معین¬التجار تا انقلاب مشروطه در تهران به شغل بازرگانی و مبادله استخراج سنگ¬های معدنش مشغول بود. به¬علّت مسافرت¬های متعدد به اروپا با اندیشه مشروطه¬خواهان آشنایی داشت وهمچنین با دستاوردهای تمدن غرب، رشد علم و تکنولوژی و حوزه¬های ارتباطی و به¬طور کلی توسعه اقتصادی و سیاسی غرب از درک روشنگرانه¬تری نسبت به دیگر اقشار اجتماعی برخوردار بود و در اعتراض بازار تهران و کمک مالی به جنبش آزادی¬خواهی فعالیّت می¬کرد.
معین¬التجار پس از دوره محمّدعلی¬شاه دست به اقداماتی زد که شرح آن در اینجا به اختصار ذکر خواهد شد:
وی از تجار و اصناف تهران در نشستی خواهان اتحاد تجار و اصناف و نیز تشکیل اتاق تجارت شد. پس از چندی معین¬التجار برای مذاکرات تجارتی، در مجلس تجارت و جلسه¬هایی که در وزارت تجارت تشکیل می¬گردید دعوت و به عضویت این مجلس انتخاب شد. وی از تجار متوسط جنوب خواسته بود در بستن سد اهواز، خط¬آهن خوزستان و آوردن کارخانه به منطقه، با وی شراکت کنند. او با شرکت¬های خارجی مثل مولیا برای فروش ۵ ساله خاک معادن هرمز مکاتبه می¬کند و در خصوص قیمت و حل آن به توافق¬هایی می¬رسد.
معین¬التجار با شراکت شش تاجر جنوب، شرکت راه¬آهنی تأسیس می¬کند که آن را شعبه¬ای از کمپانی ناصری می¬نامند، او و یکی از تجار هر یک ۱۴۰ سهم و پنج سهامدار بعدی جمعا ۱۹۵ سهم ۱۰۰ تومانی را دارا بودند. سود سهام بین ۵ تا ۱۰ درصد تخمین زده شد، با این¬که بخشی از تجهیزات وارد شده بود، وقوع جنگ جهانی اوّل و اشغال کشور قریب شش سال توسط قدرت¬های بزرگ و ناامنی پس از آن، اجرای این طرح را منتفی نمود، و این شراکت موفق به تأسیس راه¬آهن نشد. در اواخر جنگ-جهانی اوّل کنسول¬گری انگلیس از نماینده معین¬التجار در هرمز می¬خواهد وسایل بازمانده از راه¬آهن را برای ساخت جاده کرمان به آن¬ها بدهد.
در جریان استخراج خاک سرخ از جزایر جنوبی ایران، انگلستان به فعالیّت معین¬التجار اعتراض کرد.
معین¬التجار با شرکت منچستر در استخراج و ایجاد کارخانه گوگرد قراردادی منعقد کرد. پیشنهاد شد از بخار آب برای آب¬کردن گوگرد استفاده شود، امّا وسایل خریداری¬شده در کشتی حامل آن غرق شد، به همین¬دلیل معین¬التجار از شرکت مذکور شکایت کرد. فعالیّت و همکاری با شرکای داخلی و خارجی به-علّت فقدان تجربه و نهادهای متناسب با این¬گونه اقدامات مشترک، موجب مشکلات متعدد برای دو طرف تجاری می¬شد که تاحدی در آن دوره، طبیعی به نظر می¬رسد.
معین¬التجار با همکاری میرزا مهدی ملک¬التجار طی نامه¬ای به صدراعظم عثمانی به رابطة توسعه تجارت با راه¬های شوسه، خطوط تلگراف و راه¬آهن اشاره و تأسیس راه¬آهن بغداد به کربلا و نجف و لوله¬کشی آب نجف را تقاضا کردند. گرچه این طرح¬ها تا اندازه زیادی غیر واقع¬بینانه بوده، امّا طرح لوله¬کشی حرم امام¬علی(ع) تحقق یافت.
معین¬التجار قراردادی با شرکت نفت انگلیس و ایران منعقد کرد که طی آن خدمات ترابری تراموای خط ناصری را در اختیار شرکت نفت انگلیس، در ازای پرداخت مشخص ماهیانه به¬دست آورد.
حاج معین¬التجار بوشهری در دوره سوم قانون¬گذاری از بوشهر به نمایندگی انتخاب شد و در مجلس جزء هیأت علمیه که رهبری آن با سیدحسین مدرس بود، قرار گرفت. همچنین در مبارزه با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق¬الدوله با انگلیس، نقش مؤثری داشت. در سال ۱۲۹۸ شمسی با تشکیل جلسات متعدد در منزل خود به¬طور علنی قرارداد را مضر به حال مملکت می¬دانست.
او برای تجارت با شوروی، شرکت شرق را در سال ۱۳۰۴- ۱۳۰۳ شمسی تأسیس کرد. همچنین هنگامی¬که راه¬آهن شمال و جنوب کشور را می¬ساختند، شرکت طبری را به منظور تهیه چوب مورد نیاز، برای راه¬آهن تأسیس کرد. در این شرکت بیش از هزار کارگر کار می¬کردند، به¬احتمال در حوالی سال¬های ۱۳۱۲- ۱۳۱۱ شمسی براساس سوء¬ظن رضاشاه، مورد غضب قرار گرفت و شرکت را از دست داد. از جمله فعالیّت¬های اجتماعی او، تأسیس ساختمان بزرگی در بوشهر برای گمرک بود. وی سرانجام در سال ۱۳۱۲ شمسی در تهران فوت کرد.

کد خبر: 54264

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
  • نظرات حاوی توهین و هرگونه نسبت ناروا به اشخاص حقیقی و حقوقی منتشر نمی‌شود.
  • نظراتی که غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نمی‌شود.
  • 5 + 4 =