به طور کلی سه نوع دیابت وجود دارد، اولین آنها دیابت حاملگی است و مختصص زنانی است که به خاطر بارداری و تغییرات هرمونی بدن مادران ایجاد می‌شود. این نوع از دیابت در هنگام بارداری و پس از تولد فرزند در بدن مادر دیده می‌شود و همانطور که از نامش پیدا است شامل افراد خاصی می‌شود.

اما بیماری که به عنوان دیابت برای بیشتر جامعه وجود دارد دیابت نوع یک و نوع دو است. دیابت نوع یک معمولا در سنین کم اتفاق می‌افتد، لوزالمعده به دلیلی نامشخص که به نظر می‌آید باکتریایی یا میکروبی است از کار می‌افتد و توان ترشح انسولین را از دست می‌دهد یا انسولین خیلی کمی ترشح می‌کند.

دیابت نوع دو به خاطر اضافه وزن که بخشی از آن عوامل ژنتیکی دارد و بخش دیگر به دلیل سبک زندگی غلط، تغذیه نادرست و فعالیت بدنی کم به وجود می‌آید که منجر به چاقی آنها شده است. در چنین افرادی انسولین ترشح می‌شود اما حساسیت‌ بدن به انسولین پایین آمده است. می‌توان افرادی را مثال زد که چیزهای شیرین را در فواصل کم می‌خورند. این افرادی دایم شکلات می‌خورند، دریخچال را باز می‌کنند و میوه برمی‌دارند و یکساعت بعد هم شیرینی می‌خورند، چنین رفتارهایی باعث می‌شود ترشح انسولین به طور مداوم انجام شود. وقتی این اتفاق برای روزها، ماه‌ها و سال‌ها به عنوان عادت تکرار شود کم کم بدن حساسیتش را به انسولین از دست می‌دهد. در بدن چنین افرادی انسولین ترشح می‌شود اما باعث نمی‌شود گلوگوز جذب سلول‌های عضلانی و وارد چرخه سوخت و ساز بدن شود، بنابراین سطح قد خون پایین نمی‌آید.

در نتیجه هر دو نوع دیابت، بیماری مزمن به دلیل افزایش میزان گلوکز (قند) خون ایجاد می‌شود. این افزایش می‌تواند ناشی از کاهش تولید انسولین (به عنوان هورمون مسئول کاهش قند) یا مقاومت بدن به انسولین ایجاد شود.

عوامل خطر دیابت

ژنتیک: وجود افراد در خانواده با دیابت، افزایش خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد.

چاقی: افراد چاق یا اضافه وزن بیش از حد، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

فعالیت بدنی ناکافی: کم‌فعالیتی و عدم ورزش می‌تواند عامل افزایش قند خون باشد.

تغذیه نامناسب: مصرف بیش از حد غذاهای پرقند و چرب، میزان گلوکز را افزایش می‌دهد.

پیشگیری و کنترل دیابت با تغییر سبک زندگی

اصلاح سبک زندگی اساسی برای پیشگیری و کنترل دیابت است. ورزش منظم، تغذیه سالم با کاهش مصرف قند و چربی، و کنترل وزن اقدامات کلیدی هستند. فعالیت بدنی، افزایش حساسیت به انسولین و کاهش میزان گلوکز را فراهم می‌کند و در حفظ وزن مناسب باعث کاهش خطر دیابت موثر است. اما پیش از آن باید دانست به طور چک آپ دوره‌ای پزشک را فراموش نکنیم. چون آگاهی از علائم دیابت نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت دیابت دارد.

نقش ورزش منظم در دیابت

فعالیت بدنی متناسب با وضعیت فیزیکی فرد، بهبود حساسیت به انسولین و کاهش وزن برای پیشگیری از دیابت مفید است. اما افراد مبتلا به دیابت باید پیش از شروع فعالیت به دلیل خطر بالای بیماری قلبی - عروقی کلیوی، عصب شناختی و بینایی به لحاظ پزشکی مورد ارزیابی پزشک قرار گیرند.

میلاد میرموسوی، مربی ورزشی و دانشجوی کارشناسی ارشد تربیت بدنی در این مورد می‌گوید: دیابت نوع یک فارغ از اینکه رژیم غذایی چه باشد، فرد ورزش کند یا نه و چاق یا لاغر باشد، نیاز به تزریق انسولین دارند. چون انسولینی که در بدن ترشح‌ می‌شود بسیار کم است یا اصلا انسولین ترشح نمی‌شود. در نتیجه گلوکوز که در واقع همان قند خون است که وارد عضلات نمی‌شود تا به انرژی‌ تبدیل شود. ‌بنابراین گلوکوز در خون باقی می‌ماند و اگر سطح آن در خون هر یک از ما بالاتر از حد استاندارد برود اتفاقات بدی ممکن است بیفتد که کما، تشنج یا اتفاقات بد دیگر از جمله آنها هستند. در اصطلاح علمی به این هایپرگلایسمی گفته می‌شود.

به همین دلیل به گفته این کارشناس ورزشی افرادی که دیابت نوع یک دارند فعالیت ورزشیان باید زیر نظر پزشک یا متخصص پزشکی ورزشی باشد، چون قندشان نباید از حدی بالاتر یا پایین‌تر برود. همچنین این بیماران با توجه به نوع و میزان فعالیت ورزشی باید در ساعات مشخصی تزریق انسولین کنند تا اتفاق بدی برایشان نیفتد.

این مربی در مورد افرادی که دارای دیابت نوع دو هستند نیز می‌گوید: ورزش‌، رژیم غذایی و اصلاح سبک زندگی برای این دسته از افراد بسیار موثرتر از افراد دارای دیابت نوع یک است. اما این افراد هم باید تحت نظر پزشک و متخصص پزشکی ورزشی باشند نتایج بهتری بگیرند.

به گفته میرموسوی: در کل ورزش اثر مثبتی در هر دو نوع دیابت دارد و ارتباط معنا داری هم بین این بیماری‌ها و وجود دارد و بعضی مواقع فشار خون و بالا بودن چربی و کلسترول که همه فاکتورهایی هستند که عملکرد مرتبط با یکدیگر دارند و نونه‌های بسیاری از هر دو نوع دیبابت به خصوص دیابت نوع دو را می‌توان نامبرد که با اصلاح صبک زندگی و گنجاندن ساعت‌های منظم ورزش در طول هفته هم توانسته‌اند کنترل وزن داشته باشند و هم سطح قند خونشان را پایین بیاورند. مواردی هم بوده که الزام به مصرف قرص و دارو برایشان حذف شده است و با ورزش و کنترل تغذیه توانسته‌اند بیماری را تحت کنترل داشته باشند.

این مربی باسابقه که خودش نیز ورزشکار است تاکید دارد افراد مبتلا به دیابت زمانی که قصد شرکت در فعالیت‌های بدنی را دارند باید احتیاط کنند؛ زیرا مشکلات مرتبط با دیابت اغلب با فعالیت، ورزشی افزایش می‌یابند. چون این نکته مهم که مراقبت‌های ویژه برای هر فرد بسته به چگونگی کنترل دیابت متفاوت است، باید مورد توجه قرار گیرد.‌ بنابراین لازم است افراد قبل از شروع فعالیت ورزشی با پزشک معالج خود مشورت کنند.

اما او ادامه می‌دهد: به طور کلی در هر دو نوع دیابت نوع یک و دو خطر بیماری قلبی عروقی از طریق سازوکارهای گوناگون افزایش پیدا می‌کند. چون اغلب افراد مبتلا به دیابت دارای پلاک‌هایی روی سرخرگ‌ها هستند که وضعیت جریان خون را مختل می‌کند. بنابراین میزان کار قلب زیاد می‌شود، همچنین برای برطرف شدن نیاز به اکسیژن تعداد تنفس هم بیشتر می‌شود. به این ترتیب زمانی که قلب برای انتقال خون از عروق باریک سریعتر می‌تپد فشار خون افزایش می‌یابد. در چنین شرایطی اگر فعالیت ورزشی را هم به این مجموعه اضافه کنید فعالیت ورزشی یک فشار مضاعف برای قلب ریه ها و عروق ایجاد می‌کند. به همین دلیل است که ما مربیان بر این باوریم که باید شدت تمرین‌های مقاومتی و قلبی عروقی، به دقت پایش شود و حتما باید با پزشک مشورت شود و حتی انجام برخی از انواع ورزش برای بیماران دیابتی خاص ممنوع است و نباید برایشان استفاده نشود که این را در نتیجه مشورت با پزشک می‌توان فهمید.

میرموسوی در پایان گفت: به طور معمول درمان دیابت شامل مراقبت‌های پزشکی، اصلاح تغذیه رژیم غذایی و فعالیت ورزشی است. در همه این اقدامات هم هدف کاهش خطر گسترش مشکلات مرتبط با دیابت مانند بیماری قلبی و اختلالات عروقی است. اگرچه افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ همواره به تزریق انسولین نیاز دارند، اما در دیابتی‌های نوع ۲ وضعیت بیماری با کنترل گلوکز خون از طریق تغذیه و فعالیت ورزشی قابل کنترل است و ممکن است نیاز به دارو رفع شود که البته باز هم تاکید می‌کنم تشخیص آن با پزشک است و نه مربی ورزشی و خود بیمار یا فرد دیگری. با این حال به نظر می‌رسد در هر دو نوع دیابت‌های ۱ و ۲ بیماران از فعالیتهای ورزشی سود ببرند.

رابطه تغذیه سالم و دیابت

مصرف مواد غذایی با میزان قند مناسب، میوه‌ها و سبزیجات، کاهش مصرف غذاهای پرچرب و پرقند، به پیشگیری از دیابت کمک می‌کند.

الناز علی‌دوست، مشاور تغذیه و رژیم درمانی بالینی، به عنوان اولین توصیه می‌گوید: به همه افراد پیشنهاد می‌شود مدت طولانی گرسنه نمانید اما بیماران دیابتی باید بیشتر دقت کنند. در عین حال بدانند برنج‌های ساده بیشتر از برنج‌های مخلوط مانند سبزی پلو، برنج کته بیشتر از برنج آبکش، هویج پخته شده یا رنده شده سریعتر از هویج درسته، پوره سیب‌زمینی بیشتر از خود سیب‌زمینی و آبمیوه‌ها بیشتر از خود میوه قند خون را بالا می‌برند. همچنین مصرف نمک باعث افزایش جذب قند می‌شود پس باید مصرف نمک محدود شود.

در عین حال این مشاور غذایی استفاده از سبزیجات در برنامه غذایی را مهم می‌داند و می‌گوید: همراه هر میوه از سبزیجاتی مانند یک عدد خیار استفاده کنید و در میوه‌ها موز و پرتقال و در صیفی و سبزیجات اسفناج و گوجه فرنگی توصیه می‌شود. البته مصرف حبوبات هم از دیگر توصیه‌های تغذیه‌ای است که باید به طور کلی رعایت شود.

همچمنین علی‌دوست؛ جایگزینی لبنیات کم چرب، مصرف نان‌های سبوسدار، مصرف گوشت‌های سفید مانند مرغ و ماهی را توصیه می‌کند.

کنترل وزن در بیماران دیابتی

حفظ وزن مناسب، یکی از مهمترین راهکارها در جلوگیری از دیابت است. این مهم هم با ورزش و رعایت رژیم غذایی مناسب کار چندان دشواری نیست اما پیشنهاد می‌شود که افراد در این موارد با پزشکانی که تحت نظرشان هستند مشاوره کنند.

از آنجایی که فعالیت ورزشی کنترل وزن را در همه گروهها بهبود می‌بخشد دارای اهمیت است. زیرا وزن اضافی به ویژه زمانی که در بخش مرکزی بدن ذخیره شود علاوه بر مشکل‌ساز شدن برای بیماران خاص مانند دیابتی‌ها خطر بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد که مشکل مضاعفی برای این دسته از بیماران ایجاد می‌کند.

اولین بخشی از بدن که به فعالیت ورزشی پاسخ می‌دهد بخش مرکزی است زیرا تمرکز چربی در قسمت‌های میانی قابل توجه است. در کنار این اضافه وزن انواع سرطان و سکته را افزایش می‌دهد و به طور کلی فعالیت ورزشی به طرز شگفت‌آوری چربی درو شکم و خطر بیماری قلبی عروقی تقلیل می‌دهد، بنابراین در مجموع برای سلامت همه افراد مهم است.

اما همانطور که میلاد میرموسوی گفت: مزیت مهمی که کاهش وزن برای بیماران دیابتی دارد این است که زمانی که دیابتهای نوع ۲ به وزن سالم رسیده و آن را حفظ کنند، نیاز به درمان دارویی در آنها کاهش می‌یابد یا به طور کامل حذف می شود.

پیشنهادهای دیگر برای فعالیتهای ورزشی اگرچه فعالیت ورزشی خطرهای بالقوه‌ای برای افراد مبتلا به دیابت دارد، اما می تواند بهبود جریان خون کاهش کلسترول ،کل کاهش فشار خون کاهش خطر بیماری‌های قلبی و احتمالاً بهبود تحمل گلوکز را به همراه داشته باشد؛ بنابراین فعالیت‌های ورزشی باید به عنوان بخشی از درمان برای بیشتر بیماران مبتلا به دیابت مورد توجه قرار گیرد.

مصرف دارو و مراقبت پزشکی مبتلایان به دیابت

به عنوان یک توصیه کلی افرادی که دیابت دارند می‌توان گفت هرروز باید پاهای خود را معاینه کنند و کفش مناسب بپوشید تا از زخم شدن پاها جلوگیری شود. همچنین به بهداشت دهان و دندانشان نیز توجه داشته باشند و مراجعه به پزشک در برنامه‌هایشان قرار بگیرد.

در حال حاضر مدتی است که انواع انسولین‌ به ویژه انسولین قلمی جزو داروهایی هستند که سخت پیدا می‌شوند و نایاب نیستند. یعنی افراد نمی‌توانند با مراجعه به هر داروخانه‌ای تهیه کنید، انسولین‌های قلمی که اکنون بیشتر بیماران از آن‌ها استفاده می‌کند مواردی مانند: نوومیکس، نوورپید و لانتوس و ... هرکدام در دوره‌های مختلف با کمبود وکسری مواجه می‌شوند. البته انسولین‌های ایرانی در بازار موجود است و انسولین‌های قلمی به‌صورت سهمیه‌ای به داروخانه‌ها تحویل داده می‌شود.

فائزه پاریاد، داروساز می‌گوید: به هر حال دیابت بیماری مهمی است و کنترل آن اهمیت دارد چراکه می‌تواند زمینه‌ساز بیماری دیگری مثل بیماری‌های کلیوی، قلبی و مشکلات شبکیه چشم شود. پس کنترل دیابت با رژیم دارویی و تغذیه‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد. در کنار این موارد نیز توصیه می‌شود که بیماران به‌طور مرتب قند خون خود را چک کنند و داروهای خود را طبق تجویز پزشک مصرف کنند.

او اهمال در خوردن قرص در بین بسیاری از بیماران رایج می‌داند،‌ از این رو پیشنهاد می‌کند افراد در گروه‌های درمانی و انجمن‌های بیماران دیابتی شرکت کنند تا این اهمال‌کاری کم شود. در این بین نیز علاوه بر خوردن دارو یکی دیگر از اهمال‌کاری‌های رایج چک کردن قند خون ناشتا و دو ساعت بعد از صبحانه است که اگر خود فرد این کار را دقیق و به موقع انجام ندهد اطرافیان او حتما باید این کار را به او یادآوری کنند یا حتی برایش انجام دهند.

پاریاد همچنین نیم‌ساعت در روز پیاده‌روی نه تنها برای بیماران دیابتی مفید می‌داند بلکه می‌گوید بر اساس تحقیقات جدید این کار برای جلوگیری از زوال مغز موثر است و در کنار آن از آنجایی که اکثر افرای که دیابت دارند در خطر بیماری قلبی – عروقی هم هستند بهتر است این‌ پیشنهاد را جدی بگیرند.

این دارو ساز همچنین چند نکته مهم دارویی را یادآور شد که برای جلوگیری از کاهش یا افزایش قند خون باید به آنها توجه شود:

• بیماران به هیچ عنوان داروهای کاهش‌دهنده قند خون را بدون مشورت با پزشک به روتین دارویی خود اضافه نکنند. مثلاً به توصیه فرد دیگری که می‌گوید دقیقاً همین مشکل را داشته، دارویی را مصرف نکنند. متأسفانه این مسئله در بین بعضی بیماران مرسوم است که سرخود اقدام به مصرف دارو می‌کنند یا به توصیه دوست، همسایه و اقوام که دیابت داشته‌اند داروی گیاهی یا داروی خاصی را مصرف کرده‌اند که هرگز نباید این کار را انجام داد.
• درصورتی که افراد قند خونشان را اندازه گرفتند و کاهش یا افزایشی در آن مشاهده کردند، به هیچ عنوان دوز دارو را تغییر ندهند. درباره این موضوع باید با پزشک مختصص مشورت و از او نظرخواهی کرد.
• در مورد فواصل داروها، زمان مصرف آن‌ها یا تبدیل آن‌ها به دلیل کمبود دارویی نیز نظر پزشک ارجحیت دارد و حتماً باید تحت‌نظر پزشک معالج انجام شود. برای معادل‌سازی دوز داروها نیز می‌توان از نظر داروساز بهره برد.
• هنگام مراجعه به متخصص، بیماران دیابتی باید پزشک خود را از مصرف هرگونه داروی دیگری آگاه کنند تا او با توجه به داروهای دیگر، داروی مورد نیازشان را تجویز کند. این کار به این منظور انجام می‌شود که برخی از داروها عوارضی مانند افزایش یا کاهش قند خون دارند. به‌ویژه داروهای حاوی کوتیکواستروئیدها (کورتن‌) که عارضه افزایش قند خون دارند و مصرف آنها باید کنترل‌شده و تحت نظر پزشک باشد.
• همچنین بیماران دیابتی باید از مصرف الکل به علت تداخلات دارویی که با داروهای قند خون و انسولین ایجاد می‌کند، دوری کنند.
• مصرف ویتامین ب ۱۲ برای بیمارانی که داروی متفرومین را به مدت دو سال یا بیشتر مصرف کرده‌اند پیشنهاد می‌شود اما بهتر است در این‌باره با پزشک مشورت کنند و مهم است که در این افراد ویتامین دی هم چک شود.
• در کنار آن ویتامین ب یک ۳۰۰ هم برای سیستم عصبی و عضلانی مفید است و هم دردهای مزمن را بهبود می‌بخشد اما همانطور که پیشتر گفته شد این موارد باید با نظر پزشک انجام شود.
• به طور کلی گرسنگی بیش از دو ساعت به کسی توصیه نمی‌شود اما در بیماران دیابتی خیلی مهم است که این نکته را رعایت کنند تا از خطرات بعدی جلوگیری شود، البته خودشان گاهی در این مورد اهمال می‌کنند که اطرافیان در این مورد هم باید مراقبشان باشند.
• پرهیز از مکمل حاوی گلوکوز آمین که مکملی برای بهبود وضع مفاصل و غضروف است.
• در صورت شربت یا استفاده از انواع قرص‌جوشان دقت شود که نوع بدون شکر (شوگر فیری) باشد.
• از آنجایی که ترمیم زخم به‌ویژه سوختگی دیر اتفاق می‌افتد در مورد زخم‌ها به‌ویژه زخم‌هایی که در پا ایجاد می‌شوند و ممکن است آنها را دچار بی‌حسی کند، باید بسیار حساس باشند.